رمز ارز، ابزار ایران برای دور زدن تحریم‌ها

آی‌تی‌من- به موجب گزارش مورخ ۴ نوامبر وزارت دادگستری امریکا در مورد فعالیت‌های غیرقانونی مرتبط با رمز ارزها، شرکت‌های ایرانی از جمله وابسته به سپاه پاسداران از سال ۲۰۱۸ به این سو، با تولید ۸ میلیارد دلار رمز ارز، تحریم‌های امریکا را دور زده اند.

سه ماه پیش از آن و در روز ۹ اوت، ایران نخستین واردات خود را به مبلغ ۱۰ میلیون دلار با استفاده از یک رمز ارز نامشخص و با دور زدن تحریم‌ها، انجام داد. این معامله بخشی از یک راهبرد گسترده تر برای تجارت از طریق دارایی‌های دیجیتال و قراردادهای هوشمند خارج از محدوده سامانه مالی جهانی تحت سلطه دلار آمریکا بود که همچنین با هدف تسهیل تجارت دوجانبه بین ایران و کشورهایی مانند روسیه صورت گرفت که تحت تحریم‌های مشابه امریکا و جامعه بین المللی قرار دارند. 

به همین منظور، ایران و روسیه در نوامبر ۲۰۱۸ قراردادی دوجانبه در زمینه همکاری ارزهای دیجیتال منعقد کردند و دو ماه بعد، سازمان توسعه تجارت ایران مذاکراتی را برای استفاده از رمز ارز برای تراکنش‌های مالی با روسیه و هفت کشور دیگر از جمله اتریش، بوسنی و هرزگوین، انگلستان، فرانسه، آلمان، سوئیس و آفریقای جنوبی انجام داد.

رمز ارز اگرچه شاید به ایران و دیگر کشورها فرصت دور زدن تحریم‌ها و تقویت تجارت را بدهد، ولی با موانعی مانند نوسان قیمت، عدم اطمینان اقتصادی، مصرف انرژی و مقررات در حال تحول، همراه است.

رمز ارزهایی مانند بیت کوین برای نخستین بار در سال ۲۰۰۸ به عنوان یک ابزار پرداخت و راهی  برای محدود کردن و به چالش کشیدن کنترل دولت بر تراکنش‌های مالی معرفی شدند. به همین علت، دولت ایران در ابتدا، فعالیت رمز ارزها و ماینرها را که به دنبال بهره برداری از انرژی یارانه ای کشور بودند، ممنوع کرد، ولی با گذشت زمان، تهران متوجه ظرفیت اقتصادی و توانایی آنها برای دور زدن تحریم‌های اقتصادی، محدودیت‌های بانکی و موانع قانونی شد و رمز ارز را پذیرفت. 

از روز ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲ نیاز ایران به دور زدن تحریم‌ها از طریق رمز ارزها و کانال‌های دیگر احتمالاً افزایش یافته زیرا در تلاش برای آرام کردن اوضاع بعد از اعتراضاتی که بیش از سه ماه به طول انجامیده و با مجازات‌های مالی اضافی بر سر این موضوع و همچنین افزایش سطح غنی سازی اورانیوم در داخل و ارایه کمک نظامی‌به روسیه در اوکراین مواجه است، نیاز بیشتری به استفاده از رمزارزها احساس می‌شود.

اگرچه ایران در حال حاضر از پذیرش قانونی یا رسمی‌رمز ارز و انتشار سکه‌های دیجیتالی مانند السالوادور خودداری کرده ولی به طور فزاینده، از این صنعت، هرچند به صورت کنترل شده، به عنوان منبع درآمد بالقوه و دستگاه ضد تحریم حمایت می‌کند. 

ایران در ماه اوت ۲۰۱۹ مقرراتی را صادر کرد که استخراج رمز ارز را به عنوان یک بخش اقتصادی قانونی به رسمیت می‌شناخت و به نخستین کشوری تبدیل شد که از ارز دیجیتال به عنوان ذخیره برای پرداخت واردات و صادرات استفاده کرد. بر اساس برآوردهای شرکت تحلیل بلاک چین Elliptic، فعالیت ماینینگ در ایران اجازه دسترسی سالانه به صدها میلیون دلار برای  واردات کالاهای مجاز و دور زدن تحریم‌های و پرداخت از طریق موسسات مالی ایرانی را داده است. شهروندان این کشور نیز از ارز دیجیتال برای کسب درآمد و انتقال آن به خارج از کشور استفاده کرده اند.

دولت و جامعه ایران به طور فزاینده ای از رمز ارز برای درآمدزایی و فرار از تحریم‌ها استفاده می‌کنند، ولی با چالش‌های متعدد از جمله نوسانات قیمت، انرژی و مقررات مواجه شده اند. قیمت‌ رمز ارزها همچنان به شدت نوسان دارد و استفاده از آنها برای ایران یا هر کشوری برای پرداخت‌های بزرگ در واردات و صادرات، مخاطره‌آمیز است. دیگر آن که، استخراج رمز ارز  به مصرف هنگفت انرژی نیاز دارد و حتی از مصرف انرژی سالانه فنلاند و سایر کشورها نیز فراتر می‌رود. بر اساس برررسی انجام شده در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۴.۵ درصد از کل استخراج بیت کوین جهان در ایران و به علت برق ارزان تولید شده است. بر اساس این مطالعه، برق مصرفی سالانه برای این هدف تا سال ۲۰۲۱ حدود ۱۰ میلیون بشکه نفت خام یا ۴ درصد از صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۰ بوده است.

ذخایر قابل‌توجه سوخت فسیلی و یارانه‌های انرژی ایران، این کشور را به مکانی عالی برای استخراج رمز ارز تبدیل کرده است که در کنار تحریم‌های اقتصادی، می‌تواند کسری بودجه کشور را افزایش دهد. در سال ۲۰۲۰، ایران با ۱۶ درصد یارانه کل جهان یا حدود ۳۰ میلیارد دلار بزرگترین تأمین کننده یارانه انرژی بود که افزون بر تغییرات آب و هوایی و محدودیت ظرفیت، قطعی برق را در کشور تشدید کرد و نارضایتی مردمی‌را در داخل کشور برانگیخت. 

رمز ارزها به ایران فرصتی را برای دور زدن تحریم‌ها، افزایش ذخایر و تقویت تجارت، به‌ویژه با کشورهای تحت تحریم‌  و منزوی، می‌بخشد. در نتیجه، دولت از سرکوب ماینرهای داخلی به ارایه پشتیبانی قانونی و مبتنی بر انرژی کنترل شده حرکت کرده است.

ایران در استفاده از رمز ارزها برای شکست تحریم‌ها، انباشت سرمایه و گسترش تجارت با سه مانع مواجه است؛ نخست، نوسانات قیمت رمز ارزها استفاده از آنها برای سفارش‌های واردات و سایر معاملات در مقیاس بزرگ را مانع می‌شود و شاید عدم تمایل ایران را برای انتشار ارز ملی بیان می‌کند. دوم آن که، مصرف هنگفت انرژی برای استخراج رمز ارز بودجه ملی و شبکه برق ایران را بدون توجه به ذخایر عظیم سوخت فسیلی تحت فشار قرار داده است. سومین و آخرین مانع، تشدید مقررات در سطح بین‌المللی و ملی است که با افزایش اقتدارگرایی همراه است و رشد و رقابت‌پذیری این صنعت را در داخل محدود کرده است. 

در حالی که رمز ارزها در ابتدا برای محدود کردن قدرت دولتی در نظر گرفته شده بود، دولت ایران شاید تلاش می‌کند به استفاده از رمز ارزها به نفع خود، ادامه دهد و چالش‌های همراه با این فناوری را به ویژه در مواجهه با فشارهای داخلی و خارجی، مدیریت کند.