اقتصاد چرخه‌ای؛ راه گریز از مصرف غیر مسوولانه

<sup>*میزان تولید زباله الکترونیکی در ایران دو برابر متوسط آسیا و 7 کیلوگرم به ازای هر ایرانی است. در عین حال ما از کارخانه‌های بازیافت بهره چندانی نداریم.
* میزان مصرف سوخت در ایران دوبرابر متوسط جهانی است.
* ایرانی‌ها سه برابر میانگین جهانی پلاستیک مصرف می‌کنند.
* درحالی که ایران درون دوره طولانی مدت خشکسالی به سر می‌برد، میزان سرانه مصرف آب در ایران 47 درصد بیش از جهان است و 92 درصد آب به دلیل استفاده نکردن از روش‌های علمی‌در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.
*سرانه بیابان در ایران بیش از دو برابر سرانه جهانی است؛ یعنی بیش از ۲۰ درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل می‌دهد.
* طبق آمارهای منتشر شده بیش از ۶۰ درصد جنگل‌های ایران تخریب شده و با ادامه فرایند جنگل زدایی، ایران تا 30 سال دیگر هیچ جنگلی نخواهد داشت.</sup>

آی‌تی‌من- همین آمارها که از رسانه‌های مختلف کشور استخراج شده، برای تصور آینده کافی است؛ تصویری هولناک از شهرهای آخرالزمانی. شهرهایی بی آب و بدون سوخت و آلوده که مردمش بر سر یک لیوان آب یا چند قطره بنزین بیشتر با هم جدال می‌کنند.

شاید بگویید این تصویر خیلی دور از ذهن و سینمایی است؛ اما برای درک بزرگی فاجعه‌ای که در انتظار ماست، لازم است. باید از آینده ترسید؛ آینده‌ای که ما با مصرف غیرمسوولانه برای خود رقم می‌زنیم و کره زمین را از انواع ضایعات پلاستیکی، سمی و زوال ناپذیر انباشته می‌کنیم و آب و هوا و محیط زیبای زیستگاه‌مان را به نابودی می‌کشانیم.

مشخص است که باید کاری بکنیم؛ اما سال‌هاست که این مصرف زدگی غیرمسوولانه ما را گرفتار کرده و راه برون رفت از آن را نیافته ایم. ما شدیدا درگیر فرهنگ دور انداز(throwaway culture) هستیم.

از سویی، شاید احصا کردن تک تک این مشکلات، مدت‌ها زمان برای فرهنگ سازی نیاز داشته باشد و ما عملا زمانی برای تلف کردن نداریم.

بنابراین به نظر می‌رسد که برای حل این معضلات در زمان کوتاه تر، آنچه نیاز داریم، یک تغییر رویکرد است؛ تغییر رویکردی که جهان در قالب ایده‌های متعددی به آنها توجه نشان داده است. از جمله رویکردی که به نام Circular economy در جهان پیشرفته به اجرا گذاشته شده و پیشگامانی همچون فنلاند و نروژ دارد.

در این مطلب مفهوم circular economy را تشریح می‌کنیم و  در بخش‌های بعدی نیز به تشریح نمونه‌هایی خواهیم پرداخت که نگارنده در جریان سفری به فنلاند از آنها بازدید کرده است.
 
اقتصاد چرخه‌ای
اقتصاد موسوم به خطی یا Linear economy  از زمان انقلاب صنعتی به جریان حاکم بدل شد. در این مدل اقتصادی، فرایند تولید به صورت استخراج منابع، تولید محصول و دور ریختن ضایعات یا به اختصار «استخراج کن، بساز، دور بریز»(Take, Make, Dispose) انجام می‌شود. اما جهان پیشرفته مدت‌هاست به این نتیجه رسیده که باید این رویکرد پرمصرف را باید با یک مدل بسته جایگزین کند که شعار آن با «احتیاط استخراج کن، درست استفاده کن و بازیافت کن» است. مدلی که در آن، ضایعات دوباره به چرخه استفاده برگردد.
 



در این مدل که Circular economy نام گرفته، هدف اصلی کاهش تولید پسماند و آلودگی، محافظت از محیط زیست و در نهایت، دستیابی به اقتصاد پایدار است.

در این مدل، از منابع تا حد ممکن طولانی مدت استفاده می‌شود و بعد محصولات بازسازی یا مواد بازیافت می‌شود. در این مدل اقتصادی، علاوه بر کاهش زباله و دورانداز، کارآیی منابع بالا می‌رود، ظرفیت رقابتی اقتصاد جوامع افزایش می‌یابد و آثار مخرب زیست محیطی صنایع و مصرف به حداقل می‌رسد و در عین حال، با تولید یک فلسفه جدید، فرصت‌های جدید ایجاد کسب و کار هم فراهم می‌شود.

این مدل اقتصادی در ایران به اقتصاد دورانی یا اقتصاد چرخشی ترجمه شده؛ اما به نظر نگارنده، اقتصاد دورانی برابر مناسبی برای circular economy نیست و مفهوم آن را به خوبی بازتاب نمی‌دهد. چرا که در چنین سیستم‌هایی ما با دوران یا چرخش مواجه نیستم. آنچه در circular economy رخ می‌دهد، ایجاد چرخه‌ای از تولید تا مصرف و سپس بازیافت و برگشت مواد به چرخه تولید و مصرف است. بنابراین مناسب‌ترین برابر برای این مفهوم اقتصادی، می‌تواند اقتصاد چرخه‌ای باشد.

اقتصاد اشتراکی
علاوه بر بازیافت، یک مفهوم دیگر هم در کنار اقتصاد چرخه‌ای رشد و گسترش یافته و آن اقتصاد اشتراکی یا Sharing economy است؛ مفهومی که به ویژه با گسترش کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش پررنگی در سبک زندگی انسان امروز بازی می‌کند. در این مدل که مکمل اقتصاد چرخه‌ای است، امکان استفاده اشتراکی (collaborative)   از منابع محدود یا پر هزینه فراهم می‌شود که مدل‌های اشتراک زمانی استفاده از رایانش، اشتراک سفر (ride sharing)  و سرویس‌های اجاره منزل همچون Airbnb بر اساس این مدل توسعه یافته است. از سوی دیگر، دستاوردهای فناوری‌های روباتیک، نانو تکنولوژی، هوش مصنوعی و مواد زیستی هم ایده‌های جدیدی را در این زمینه خلق کرده‌اند که از آن جمله، مواد و تولیدات خودترمیم (Self- healing) است.

تجربه فنلاند
اگرچه طرح ایده اقتصاد چرخه‌ای به دهه 60 میلادی بر می‌گردد، اما در یک دهه اخیر در اروپا مورد توجه جدی قرار گرفته  است.

در سال 2012 میلادی، کمیسیون اروپایی سندی را با عنوان «بیانیه‌ای برای اروپای مبتنی بر کارآمدی منابع» منتشر کرد. این سند بیان می‌دارد که در جهان امروز با فشار رو به افزایشی که بر منابع طبیعی و محیط زیست وارد می‌شود، اتحادیه اروپا انتخابی جز حرکت به سوی استفاده کارآمد از منابع و اقتصاد چرخه‌ای ندارد. در این سند، اهمیت تغییر سیستماتیک در استفاده و بازیافت منابع در اقتصاد مورد تاکید قرار گرفته است.

در سال گذشته میلادی نیز اتحادیه اروپا بسته اقتصاد چرخه‌ای خود را رونمایی کرد و به این ترتیب، امروزه دیگر این مفهوم اقتصادی به طور جدی از سوی کشورهای اروپایی دنبال می‌شود.

کشور فنلاند در این میان، از پیشگامان پیاده سازی این مدل اقتصادی محسوب می‌شود. جالب اینکه فنلاند نخستین  کشوری است که نقشه راه ملی اقتصاد چرخه‌ای را تدوین کرده و در سال 2016 میلادی، نسخه دوم این نقشه راه منتشر شده و به اجرا گذاشته شده است.

بر اساس این نقشه راه، پیاده سازی اقتصاد چرخه‌ای، نیازمند دستیابی به 4 هدف استراتژیک دانسته شده که عبارتند از:

بر اساس این نقشه راه که از سوی صندوق حمایت از نوآوری فنلاند (SITRA) با همکاری موسسات و وزارتخانه‌های دولتی، جامعه مدنی، بخش خصوصی و مجامع آکادمیک تدوین شده، مسیر حرکت این کشور تا سال 2025 میلادی مشخص شده است.

البته به جز فنلاند کشورهای دیگری هم در این زمینه گام‌هایی را برداشته‌اند؛ از جمله هلند که قصد دارد تا سال 2050 به جامعه‌ای مبتنی بر اقتصاد چرخه‌ای تبدیل شود.

در بخش‌های دیگر این مطلب به تشریح تجربیات بخش خصوصی و آکادمیک فنلاند در پیاده‌سازی اقتصاد چرخه‌ای می‌پردازیم.

بخش دوم: مرکز تصفیه و بازیافت زباله آماسو