بنا بر آنچه در واژه نامه Merriam Webster آمده اصطلاح اخبار جعلی دارای سابقه ای 125 ساله است. در بسیاری از واژه نامه ها تعریفی از این اصطلاح ارایه شده که همگی یک نقطه مشترک دارند: آنچه حقیقت نیست اما باور می شود. 

اخبار جعلی این روزها یکی از بزرگ ترین معضلات شبکه های اجتماعی شناخته می شود که همه در تکاپوی مقابله با آن هستند. نتیجه تازه ترین تحقیق در مورد اخبار جعلی این است: «طبق یافته های علمی دروغ شش برابر سریع تر از حقیقت در توییتر بازنشر می شود»؛ این یکی از وحشتناک ترین حقایق دنیای توییتر است. گسترش سریع اخبار جعلی در شبکه اجتماعی توییتر که این روزها مورد توجه فعالان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است، می تواند آسیب های جبران ناپذیری به اعتماد اجتماعی وارد کند. بخش هایی از تحقیق مجله ساینس که از سوی ترجمان منتشر شده را بخوانید.

طبق گزارشی که مجله ساینس با تحلیل میلیون ها توییت مربوط به سال های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ منتشر کرده «در تمام شاخه های اطلاعات، اکاذیب بسیار دامنه دارتر، سریع تر، عمیق تر و گسترده تر از حقایق نشر می یابد». این پژوهش همچنین نشان می دهد که «تأثیر اخبار سیاسی جعلی به مراتب پررنگ تر از اخبار جعلی مربوط به تروریسم، بلایای طبیعی، علم، افسانه های محلی یا اطلاعات مالی است».

به نظر می رسد این تحلیل نشان می دهد رسانه های اجتماعی به عنوان پلتفرمی برای نشر اخبار، گرایش به خبرهای خاله زنکی، تأییدنشده، احساسی و جعلی دارد و این امر نگران کننده است، چون رسانه های اجتماعی به نیرویی غالب برای نشر اخبار تبدیل شده اند.

اما شاید بتوان گفت یافتۀ مهم تر این پژوهش این است که چه چیزی به این اخبار جعلی دامن می زند؟ این عامل نه حساب های پرنفوذ توییتری با میلیون ها کاربر دنبال کننده است و نه بات های روسی که آن ها را برای توییت خودکار اطلاعات غلط طراحی می کنند. عامل اصلی شیوع این اخبار جعلی کاربران عادی توییتر با دنبال کننده های اندک هستند که معمولا اخبار غلط را با دوستانشان به اشتراک می گذارند.

پژوهش تازه مجله ساینس درباره گسترش اخبار جعلی در توییتر حاصل کار سه محقق علوم کامپیوتری در دانشگاه ام آی تی است. آن ها این پروژه را دو سال قبل از اینکه «اخبار جعلی» به لفظی متداول تبدیل شود، آغاز کرده بودند. در حقیقت پژوهشگران ام آی تی می خواستند تلاش کنند تمام آن زنجیره را ثبت کنند تا ببینند شایعات جعلی با چه سرعت و عمقی و برای چند نفر نشر می یابند سپس آن را با نحوه نشر اخبار واقعی مقایسه کنند.

 آن ها در ابتدا به سایت های حقیقت سنجی مانند اسنوپز، پولیتی فکت و فکت چک مراجعه کردند تا مطالب واقعی و جعلی که قابل اعتبارسنجی هستند را از ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ پیدا کنند. سپس سراغ داده های توییتر رفتند و کار را رو به عقب آغاز کردند تا بفهمند هر خبر جعلی اولین بار در کجا مورد اشاره قرار گرفته است.

سروش وثوقی، یکی از محققانی که در نوشتن مقاله نهایی ساینس مشارکت داشت توضیح می دهد که این تحلیل شامل ریتوییت های همراه با نقل قول نبود چون نمی توان فهمید ریتوییت های همراه با نقل قول «اطلاعات غلط را گسترش می دهند یا آن ها را اصلاح می کنند».

در نهایت، پژوهشگران به نمونه ای از ۱۲۶ هزار زنجیره توییت رسیدند که ۳میلیون نفر در نشر آنها دست داشتند. آنها این یافته ها را با سه معیار مورد بررسی قرار دادند: سرعت: مطلب با چه سرعتی به دست تعداد مشخصی از افراد می رسد، عمق: هر خبر جعلی چند بار ریتوییت می شود و دامنه: کاربران اطلاعات غط را چگونه ارزیابی می کنند.

پژوهشگران شیوع اخبار غلط را با نشر اخبار واقعی حقیقت سنجی شده و چند خبرِ مورد تایید دستیاران پژوهشی مقایسه کردند. نتایج وحشتناک بود: در هر یک از این معیارها، اخبار جعلی سرتر از اخبار موثق بود. در مجموع، یافته های این تحلیل نشان می دهد که «حقیقت شش برابر بیشتر از دروغ طول می کشد تا به دست ۱۵۰۰ نفر برسد».

این نتیجه که محققان مجله ساینس به آن رسیده اند نشان می دهد که اخبار جعلی شتاب دلهره آوری در توییتر دارند. اما چرا و چه کسی پشت این قضیه است؟

برای پاسخ به این پرسش، پژوهشگران بررسی کردند که آیا اخبار جعلی میان افراد عادی و دوستانشان نشر می یابد یا اینکه حساب های بزرگ با چندین میلیون دنبال کننده آن ها را می پراکنند؟ آن ها دریافتند که «افرادی که اخبار جعلی را نشر می دهند به طور معناداری دنبال کننده های کمتری دارند، معمولاً اعتبارسنجی نشده اند و فعالیت کمتری در توییتر دارند». این را آرال، نویسندۀ ارشد مقاله ساینس می گوید. به عبارت دیگر، همین اعضای عادی هستند که اخبار جعلی را نشر می دهند.

این تحلیل بات های توییتری (یعنی حساب هایی که آن ها را می سازند تا بدون دخالت انسان، مطالبی را توییت کنند) را نیز مدنظر قرار می دهد. تحقیق نشان داد بات ها در مجموع اخبار واقعی و جعلی را با نرخی برابر نشر می دهند. با این حال مشخص است که سرعت و عمق انتشار اخبار جعلی را باید به انسان هایی نسبت داد که آن ها را نشر می دهند.

به گفتۀ آرال «اخبار جعلی به طور قابل توجهی تازه تر از اخبار واقعی بودند و این با عقل جور درمی آید؛ چون وقتی اصلاً در قید واقعیت نباشید، اطلاعات خیلی تازه تری به ذهنتان می رسد». تحلیل احساسات در مقالۀ ساینس نشان داد که پاسخ های ارایه شده به توییت های اخبار جعلی خیلی بیشتر از اخبار واقعی حاوی ابزار شگفتی یا انزجار است. شاید به همین خاطر است که اخبار جعلی مرگ سلبریتی ها تا این حد در توییتر شایع اند: این اخبار غیرمنتظره و احساسی هستند و سخت می توان در برابر به اشتراک گذاری آن ها مقاومت کرد.

در حالی که توییتر تلاش می کند مرجع اخبار فوری باشد و تجربه ای درگیرکننده و موثق برای کاربران خود فراهم کند به نظر می رسد این روزها مرجع اخبار جعلی است. البته صاحبان این شبکه اجتماعی اقداماتی در راستای جلوگیری از گسترش اخبار جعلی انجام داده اند؛ اقداماتی مانند مسدود کردن بات ها. اما اگر شما هم یک توییتری باشید می بینید که هنوز خطر گسترش اخبار جعلی در این شبکه اجتماعی پر رنگ است. 

با خواندن این گزارش که ساینس آن را منتشر کرده حتما نگران آینده می شوید که برخی می گویند حتی به دیده هایتان نمی توانید اعتماد کنید. در چنین شرایطی برخی از کمپانی های بزرگ اقداماتی انجام داده اند برای مثال گوگل بخشی به نام فکت چک راه اندازی کرد factcheck.org . خود گوگل البته قادر به تشخیص صحت اخبار نیست اما این سرویس با بررسی منتشر کنندگان خبر و سازمان ها و شرکت های مسوول کنترل و بررسی وقایع تلاش می کند صحت آن را مشخص کند. شبکه های اجتماعی مانند توییتر و فیس بوک نیز کارهایی انجام داده و می دهند که هنوز تاثیرگذاری زیادی نداشته. از سوی دیگر برخی محققان هم دست به کار شده اند. مثلا موتور جست وجوی Hoaxy موتوری است که توسط محققان دانشگاه ایندیانا راه اندازی شده و به کاربران کمک می کند اخبار جعلی را شناسایی کند. قانونگذاران نیز دست به کار شده اند. از جمله قانونگذاران می توان به اتحادیه اروپا اشاره کرد که ضمن فرهنگسازی و آموزش، قوانین و جریمه های سخت گیرانه ای وضع کرده اند.

اما با همه این اقدامات که گفته شد و گفته نشد، مهم ترین تاثیر را تک تک ما می گذاریم وقتی هنگام بازنشر یا بازگو کردن آنچه می خوانیم و می شنویم ابتدا از صحت شان با خبر شویم. 

فراموش نکنیم اخبار جعلی به اکوسیستم رسانه ای صدمه می زند و باعث مختل شدن گردش صحیح اطلاعات می شود. همچنین سبب  گمراه کردن افکار عمومی در مسیر تحقق اهداف و تأمین منافع برخی افراد حقیقی و حقوقی، احزاب، صاحبان قدرت، دولت ها و… می شود. می توان از دیگر آثار بازنشر اخبار جعلی به سردرگم و مردد شدن افراد جامعه، تصمیم سازان و تصمیم گیران به واسطه نبود اطلاعات قابل اعتماد برای تصمیم گیری در حوزه های مختلف، تهدید امنیت داخلی و بین المللی و عواقب سیاسی، اجتماعی، فرهنگی اشاره کرد.