تا پیش از این، مدل های کسب و کار عموما به نوعی طراحی می شد که بانک بر همه اجزای آن تسلط و کنترل کامل داشته و تولید ارزش و ارائه سرویس های بانکی و پرداخت در انحصار بانک ها بوده است. اما در عصر دیجیتال،  بازیگران جدیدی به این بازی وارد شده و خواهند شد. هم اکنون غول های تکنولوژی دنیا همچون گوگل، اپل، فیسبوک و علی بابا به حوزه خدمات پرداخت ورود کرده اند و در آینده بسیار نزدیک، دنیا شاهد انقلاب فین تک خواهد بود. این شرکت های کوچک، چابک و نوآور، در نقش رقبای جدید بانک ها قادر خواهند بود یک سرویس مشابه با بانک را با کیفیت و تجربه کاربری بهتر و هزینه کمتر در اختیار مشتریان بگذارند. ظهور تکنولوژی های متحول کننده (Disruptive) همچون بلاک چین و پول های رمزی، زنگ خطر را برای بانک ها به صدا درآورده و قواعد بازی را آنچنان عوض خواهد کرد که ممکن است در صورت انفعال بانک یا اتخاذ راهبرد اشتباه، منجر به غروب بانک شود. بقای بانک ها در چنین فضای رقابتی پیچیده، مستلزم نوآوری در مدل های کسب و کار، اتخاذ راهبرد های صحيح و ايجاد تغييرات بزرگ به خصوص در حوزه فرهنگ و باورهای حاکم بر اين صنعت است. راهبرد درست برای بانک ها در این فضا، مشارکت با رقبای جدید به جای تقابل با آنهاست. این راهبرد به واسطه حرکت به سمت بانکداری دیجیتالی اجرایی خواهد شد. در بانکداری دیجیتالی، بانک ها باید مدل کسب و کار خود را مبتنی بر بانکداری باز (Open Banking) و بانکداری پلتفرمی (platform Banking) بازتعریف کنند. این بدین معناست که بانک اکوسیستمی را به وجود آورد که در آن به کاربران، مشتریان و حتی بازیگران جدیدی که به آنها اشاره شد، اجازه داده شود تا خود به توليد ارزش و سرویس اقدام و آن را به ديگران ارائه کنند. این امر بواسطه ارائه API، ایجاد سکوهای به اشتراک گذاری قانونمند داده ها و سرويس های توزيع شده محقق خواهد شد.

بررسی ها نشان می دهد نسبت کارمزد خدمات بانکي به کل دارايي ها در بانک هاي ایران در مقایسه با بانک هاي خارجي بسیار پايين است. این نسبت پایین، نشان مي دهد کسب درآمد از محل کارمزد خدمات بانکي در بانک های ایران اساساً جایگاهی ندارد. با توجه به این موضوع، بررسی وضعیت عملکردی بانک های کشور به ویژه طی سال های اخیر و مقایسه تطبیقی آن با بانک های سایر کشورها نشان می دهد که مدل کسب و کار فعلی بانک های کشور که عمدتاً بر "کسب درآمد از مابه التفاوت نرخ سود پرداختي به سپرده گذاران و نرخ سود دريافتي از پرداخت تسهيلات" و نیز "سرمایه­ گذاری در املاک و بهره مندی از روند افزایش قیمتی آن" مبتنی است؛ دیگر جوابگوی هزینه های آنها نیست و به چالشی مهم برای بانک ها و سهامداران آنها تبدیل شده است. این در حالی است که با  پیش بینی کاهش نرخ تورم در کشور، رکود حاکم بر بازار املاک و مستغلات و همینطور سیاست های بانک مرکزی در راستای کاهش نرخ سود پرداختی به سپرده ها و متعاقب آن، تقلیل نرخ سود دریافتی از تسهيلات، در آینده شاهد روند نزولی در درآمدهای سنتی بانک های کشور خواهیم بود. 

علاوه بر توجه به کسب درآمد پایدار در مدل های کسب و کار بانک های سایر کشورها، یکی از علل تمرکز این بانک ها بر کسب درآمد از محل کارمزد خدمات بانکی، مقررات کميته بال است که بر رعايت نسبت کفايت سرمايه تأکید فراوانی دارد. این تأکید باعث شده بانک ها به افزايش ناگهاني دارايي هاي ريسک پذير مانند تسهيلات، رغبتی نداشته باشند و به همین دلیل، دریافت کارمزد از روش های گوناگون (با لحاظ کردن انواع ريسک،) مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به موارد ذکر شده، لزوم توجه و بازنگری در نظام کارمزدی خدمات بانکی به عنوان یک منبع درآمد پایدار برای بانک های کشور، بیش از پیش احساس می شود.  

در این راستا پیشنهاد می شود که با توجه به مدل های کارمزدی رایج در سیستم بانکی کشورهای مترقی و با سابقه، طراحی مدل های کارمزدی مناسب در دستور کار قرار گرفته و اجرای آنها، به شبکه بانکی ابلاغ شود. تجربه نشان داده است که شبکه بانکی کشور، آمادگی دارد در تداوم رقابت های ناسالم سال های قبل، از این درآمدها چشم پوشی کند تا مشتری بیشتری جذب کند. لذا ضروری خواهد بود به بانک ها یادآوری شود که دوران ارائه سرویس های رایگان به مشتری به اتمام رسیده و برای بقا، نیاز به اخذ کارمزد از خدمات خود دارند. شاید مناسب باشد که با یک نظام دستوری، بانک ها به دریافت حداقل کارمزد بابت ارائه سرویس های بانکی، ملزم شوند.

این نوع مدل های کارمزدی نیاز به طراحی و ارائه سرویس های جدید، پایدار و با کیفیت مناسب به مشتریان دارد که در حال حاضر تفکرات حاکم بر نظام بانکی در چنین مسیری به دلیل محافظه کاری ها و عدم آگاهی و دانش کافی، گام برنمی ­دارد. 

با توجه به پیشرفت تکنولوژی، که همواره تاثیر مستقیمی بر مدل کسب وکار و صنعت داشته است، روند غالب بر دنیای امروز مهاجرت به سمت کسب و کارهای پلتفرمی است. پلتفرم  مجموعه ای از زیرساخت ها، ابزارها و مدل کسب و کار است که بین عرضه کنندگان و متقاضیان ارتباط ایجاد کرده و برای آنها ارزش ایجاد می کند در این بین، کسب وکارهایی که در حوزه اطلاعات و داده کار می کنند، بیشتر تحت تاثیر این حوزه قرار گرفته اند که از نمونه های مهم آن می توان به coursera، لینکدین و Stack Overflow اشاره کرد. اما از آنجا که امروزه کم تر کسب وکاری را می توان پیدا کرد که به اطلاعات وابسته نباشد؛ همه کسب وکارها دیر یا زود تحت تاثیر پلتفرم قرار خواهند گرفت.بانکداری باز  یکی از گرایش های جدید بانکداری در جهان است که توجه بسیاری از بانک های بزرگ را به خود جلب کرده است. بانکداری باز به مفهوم «به اشتراک گذاری سرویس های بانکی شامل داده ها، تراکنش ها و الگوریتم ها با شرکای اکوسیستم کسب و کار بانک شامل مشتریان، بنگاه ها، فینتک ها و توسعه دهندگان» است. این گرایش جدید باعث تعامل هر چه بیشتر مشتریان در امر بانکداری و برنامه های کاربردی آن می شود و تولید آن ها را از انحصار بانک خارج می کند. همچنین شخصی سازی و برآورده شدن نیازهای خاص هر مشتری به راحتی امکان پذیر شده و با ایجاد بستر رقابتی در ارائه خدمات مبتنی بر سرویس های بانکی، ارزش افزوده بالقوه بالایی برای موسسات پولی و بانک ها به همراه خواهد داشت. 

با تصویب مقررات PSD2 اولین چارچوب رسمی برای بانکداری باز متولد شد. مقررات PSD2 در واقع دستورالعملی است که در حوزه اتحادیه اروپا مصوب شده است و بانک ها را موظف به ارائه درگاه بانکداری باز جهت دسترسی طرف های ثالث می کند. فرصت پیاده سازی بانک های اروپایی تا سال 2018 است. بازیگران بزرگ حوزه فناوری اطلاعات، راه حل هایی برای این مساله ارائه کرده اند که از جمله می توان به IBM، WSO2، Gemalto، Temenos، Apigee اشاره کرد.

بخش اصلی اکوسیستم بانکداری باز، واسط های توسعه نرم افزار در قالب  API است که سرویس های بانکی را به صورت عمومی و در پلتفورم های مختلف مانند موبایل و PC ارائه می دهد. این واسط به افرادی که در توسعه نرم افزار تخصص ویژه ای دارند امکان می دهد این تخصص را در خدمت تولید نرم افزارهای بانکی قرار داده و در گسترش فضای بانکداری الکترونیکی سهیم شوند. سرویس هایی مانند مانده و صورت حساب، پرداخت قبض و انتقال وجه می تواند از سرویس های این واسط باشد. این سرویس ها می توانند در برنامه های تحت وب (مثلا یک فروشگاه اینترنتی) یا برنامه های تحت Desktop (مثلا یک سیستم حسابداری یا امور مالی) و یا برنامه های تحت موبایل (مانند مدیریت مالی شخصی یا موبایل بانک) به کار گرفته شوند. 

 یکی از رویکردهای جدید در این صنعت، بانکداری دیجیتال است؛ با تحقق این نوع از بانکداری انتظار چه تغییراتی را دارید؟

برای بسیاری از سازمان ها، دیجیتال شدن زندگی را آسان تر کرده است. این آسان شدن در نتیجه تجمیع بهتر، سریع تر و ساده تر فرآیندهای کسب و کاری بوده است. داستان از حوالی 1960 شروع شد، با کامپیوترهای مین فریمی که به حجم محاسبات بسیار بالای مورد نیاز برای سفر فضایی، شتاب بخشید. امروزه با افزایش نمایی توان پردازشی  CPU ها و نوآوری های تصاعدی حوزه نرم افزار، قدرت پردازشی بالایی به فرم سرور، PC  و موبایل هوشمند تقریبا در اختیار همه هست.

دیجیتال شدن چه به ما می دهد؟ تقریبا در هر صنعتی، دیجیتال شدن سبب افزایش کارایی، یافتن مشتریان بیشتر و نگهداشت آن ها، افزایش چابکی، سرعت بخشیدن به نوآوری و  افزودن منابع جدید درآمدی می شود. نکته مهم در این است که دیجیتال شدن به معنای نگاشت تکنولوژی یک سرویس سنتی به مدل دیجیتال آن نیست، بلکه کل مدل کسب و کاری آن می بایست تغییر کند. به علاوه، در بازارهایی که مشتریان دیجیتال اکثریت آن را تشکیل می دهند، ارائه کانال های دیجیتال دیگر یک متمایزساز نیست، بلکه یک ضرورت است. آنچه تمایز را می سازد، انتخاب استراتژی مناسب دیجیتال برای سازمان است، تبیین این نکته که چگونه دیجیتال شدن موجب خلق مزیت رقابتی در ارائه ارزش پیشنهادی سازمان به مشتریان هدفش می شود. البته نباید فراموش کرد که با ظهور مفهوم تخریب دیجیتالی بانک ها در این حوزه در معرض تهدید نیز هستند. به عبارت دیگر اگر بانک ها به صورت فعال به سمت بانکداری دیجیتال حرکت نکنند ممکن است بازیگران جدید به مانند گوگل، فیس بوک، آمازون، علی بابا که لزوما بانک نیستند ولی می توانند کارکرد مشابه بانک داشته باشند بازار را از ایشان بربایند و اتفاقی که در حوزه حمل و نقل با اوبر افتاد برای بانک ها تکرار شود.

امروزه مدیای اصلی جوامع همان رسانه های اجتماعی آن هستند. از آن جا که بیشتر مردم زمان قابل ملاحظه ای از وقت روزانه خود را در  رسانه های اجتماعی می گذرانند، چرا بانک ها از این فرصت استفاده نکنند و محصولات و سرویس هایی برپایه این پلتفرم ارائه ندهند؟ این فرصت از آن رو که پلتفرم رسانه های اجتماعی حاوی اطلاعات بسیار مفیدی از نوع عملکرد مشتریان است، در جذب مشتری از طریق خصوصی سازی محصول برای وی، می تواند بسیار تامل برانگیز باشد. درواقع اینجا بانک داری بر مبنای شناخت صورت می پذیرد. هر مشتری با پروفایل خود و مجموعه رفتارها و تعاملاتش شناخته می شود و عرضه کالا که شامل محصول یا سرویس است، بر اساس شناخت و نیازسنجی در سطح بالاتری انجام می شود. 

اگر روند فراگیری رسانه های اجتماعی را به عنوان یک روند غیرقابل تردید فناورانه بدانیم که بر روندهای اجتماعی نیز غالب است، حضور کسب وکارهای مختلف در این پلتفرم به نوعی همسویی با تغییرات و بهره مندی پیش دستانه از آن است.

شبکه های اجتماعی به مانند فیس بوک، وی چت، واتس اپ و ... که دارای تعداد زیادی مشترک بوده و با تحلیل رفتارهای مشترکین که با استفاده از بازارهای Big Data صورت می گیرد، می توانند رفتارها و حرکت های مالی مشتریان را مانیتور و بر اساس آن سرویس های مختلف پرداخت و بانکی به آنها ارائه کنند. 

هرچند در طول تاریخ، فناوری از مهم ترین عوامل تغییر یک صنعت برشمرده شده است، این امر در صنعت بانک داری از جنس تغییر در پارادایم بوده است. موج اول تغییر در شبکه ای شدن بانک ها خود را نشان داده است که تا حد زیادی، وابستگی به شعبه خاص را از بین برد و اطلاعات یکپارچه را به وجود آورد، موج دوم تغییر در دیجیتال شدن و ظهور کسب و کارهایی بر پایه پلتفرم های چند بعدی بود که از مهم ترین تاثیرات آن، خلق بانک داری باز و شراکت طرف های سومی همچون توسعه دهندگان در ایجاد سرویس های بانکی نوآور بود که البته همچنان مشغول تکوین است و به نوبه خود سبب ایجاد جهش در سرویس و خدمت شده است. 

موج سوم شامل فناوری های دفترکل توزیع شده یعنی بلاک چین است و همراه آن پارادایم تحول گری آغاز می شود که تاثیراتی عمیق و ریشه ای بر تعریف و نقش خود بانک ها در اکوسیتم بانک داری خواهد داشت و در این راستا شاید نقش بانک ها را به دلیل حذف واسطه گری بسیار کاهش و کم تاثیر نماید.  با توجه به شتابی که فناوری در نوردیدن عرصه های جدید دارد، تاثیراتی که از خود می گذارد، در یک سو افزایش بهره وری از دید صنعت و افزایش رضایت مندی مشتری به سبب دیده شدن و توجه شخصی به اوست، و از سویی دیگر تغییرات تحول گر که بازیگران اکوسیستم آن صنعت را دچار تغییرات شگرفی می کند.

معمولا فناوران هنگام ارائه فناوری های جدید در حوزه های مختلف حرصی سیری ناپذیر برای اعمال فناوری به حوزه های مختلف کسب و کار دارند و این موضوع بعضا می تواند به شکایت صاحبان کسب و کار منجر شود. جملاتی از این دست که آیا واقعا مشکل اصلی بانک در حال حاضر داشتن یک فناوری جدید است یا باید مسایل مهم تر کسب و کار مانند جذب سپرده و مطالبات معوق را حل کند و ترازنامه بانک را در انتهای سال مالی از بحران خارج کند از مواردی است که باید تصمیم گیری شوند.  از طرف دیگر همگان معتقد هستند که فناوری می تواند به ایجاد شفافیت کمک شایانی کند و در این فضا حل مشکلات اقتصادی کسب و کار نیز بهتر و راحت تر انجام می شود. این موضوع ضرورت و اولویت بالای تعامل نزدیک فناوران و صاحبان کسب و کار بانکی را به ما گوشزد می کند. موضوعی که شاید این روزها آن طور که باید در کشور انجام نمی­ شود. اگر در این زمینه یک بررسی و مطالعه ساده و کوتاه مدت صورت گیرد متوجه خواهیم شد که بانک های کشور در 50 سال گذشته هیچ گونه نوآوری و تحولی در فرایندهای سنتی خود نداشته و فقط همان روش ها را از کانال های الکترونیکی ارائه می دهند.  تحولات جدید بانکداری الکترونیکی تاثیر بسیار زیادی از نظر اقتصادی بر بانک دارد. هر تغییر فناورانه می تواند از یک شکست سنگین تا یک پیروزی بزرگ برای بانک به ارمغان بیاورد و به همین دلیل نیاز است به جنبه های کسب و کاری فناوری بیش از پیش توجه شود و بانکداران برای رفع مشکلات کسب و کاری خود نیز از کمک فناوران بهره ببرند.