محسن رنانی

اکنون این فرصت برای جوامع همه کشورهای در حال توسعه ای که حکومت های شان با سرعت مناسب به سوی توسعه حرکت نمی کنند، پدیدار شده است که بدون عبور تدریجی از مراحل تکامل تاریخی نهادهای مدنی، با جهش به مرحله شبکه های مدنی، بخشی از فرصت از دست رفته تاریخی در فرایند توسعه خود را جبران کنند.

تفاوت مهم شبکه های مدنی با نهادهای مدنی، در «فراگیری»، «سرعت گردش اطلاعات» و «قدرت خود پایشگری» آنهاست؛ چیزی که در نهادهای مدنی سنتی وجود ندارد و به همین علت، روند تحول و تکامل بسیار کندی دارند.

خوشبختانه چند حادثه تاریخی این فرایند را در ایران تسریع می کند. وجود جمعیت جوان، افزایش سریع سهمِ جمعیتِ دارای تحصیلات عالی، گسترش حضور زنان در دانشگاه ها و دیگر عرصه های اجتماعی و گسترش فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی، موجب آماده شدن شرایط اجتماعی برای تقویت قدرت نهادهای مدنی و شکل گیری شبکه های مدنی شده است. 

هم چنین عوامل چندی دست به دست هم داده اند تا اقتدار دولت و حکومت را به سرعت به سوی افول ببرند ازجمله کاهش درآمدهای نفتی که ابزار اصلی مداخله گری دولت ها در همه حوزه ها بوده است، فربه گی و ناکارآمدی نظام اداری که قدرت مواجهه دستگاه حکومت با مسایل و مشکلات را کاهش داده است و فساد گسترده نظام اداری که راه اصلاح پذیری و چابکی حکمرانی را سد کرده است که همگی باعث شده اند که نهادهای حکومتی در مواجهه با بحران های نوبه نو ناتوان بمانند و سقوط اقتدار نهادهای حکومتی را به نمایش بگذارند و نیاز حکومت به یاری بخش خصوصی و نهادهای مدنی برای حل وفصل مشکلات را یادآوری کنند و به حکومت بباورانند و آن را مجبور کنند تا از یک سو دست نیاز به سوی بخش خصوصی و نهادهای مدنی دراز کند و از سوی دیگر از بسیاری از عرصه های انحصاری که تاکنون اجازه ورود و مداخله بخش خصوصی و نهاهای مدنی را در آنها نمی داد، عقب نشینی کند.

این فرصت را باید قدر دانست و با ایجاد ارتباطات شبکه ای میان نهادهای مدنی، از ابزارهای ارتباطی مدرن نیز برای چاپکی، فراگیری، سرعت عمل و شفافیت این نهادها بهره برد.

خوشبختانه تحولات دو دهه اخیر به سرعت در حال کاهش نقش دولت در حوزه هایی است که دولت ها به طور سنتی صاحب انحصار بوده اند. یکی از این حوزه ها، موضوع انتشار پول است. هم اکنون اقتصادهای غربی شاهد پیدایش نوعی تازه و بی نظیری از پول الکترونیکی به نام «بیت کوین» هستند که خارج از نهاد دولت و به وسیله شبکه های مجازی در حال تولید و استفاده است و چنان قدرت گرفته است که حتی برخی فروشگاه ها آن را به عنوان پول پذیرفته و برای آن دستگاه پرداخت الکترونیکی نصب کرده اند. پیش بینی من این است که در بیست سال آینده پول سنتی از عرصه بسیاری از اقتصادها محو خواهد شد و پول مجازیِ بدون اتکاء به دولت که در آن تورم و تقلب راه ندارد، جایگزین آن خواهد شد.

اما این تحول منحصر به پول نیست. در حوزه های دیگری نیز که وظیفه انحصاری و سنتی دولت ها بوده است، تحولات بزرگی در راه است. مثلا حوزه نظم عمومی یا حوزه نظارت بر استانداردها نیز از حوزه هایی است که به سرعت شبکه های مدنی در آنها راه پیدا می کنند و نقش دولت را بر عهده می گیرند. مثلا امروزه به نظر می رسد اصلاح «نظام رانندگی» در ایران از توان نهادهای دولتی مربوطه خارج شده است. اما ما در سال های آینده شاهد شکل گیری شبکه های مدنی ناظر بر ترافیک خواهیم بود که با کارآمدی بالایی می توانند نظام تردد شهری و رانندگی را نظم و نَسَق دهند. 

منبع: بخشی از پیام محسن رنـانی به همایش «کار داوطلبانه در سازمان های مردم نهاد: بررسی فرصت ها و چالش ها» به عنوان «حکومت سَـمَن ها»

عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان